serce

1. Brać, wziąć (sobie) coś do serca «przejmować się, przejąć się czymś, silnie odczuwać, odczuć coś»: Jak będziesz tak wszystko brał sobie do serca, to wykorkujesz raz, dwa, ani się obejrzysz (...). J. Krzysztoń, Obłęd.

2. Całym sercem, z całego serca «szczerze, serdecznie, całkowicie, bez zastrzeżeń»: W domach wszystkich znajomych chłopaków panował rejwach i rozgardiasz, do którego tęskniłem z całego serca. W. Kowalewski, Bóg.

3. Coś kłuje, kole kogoś w serce «coś sprawia komuś przykrość, wywołuje ból, smutek»: Patrzyła na siostrę, Zosię, przytuloną do Stacha, siedzieli oboje na koźle, ma takiego młodego chłopaka i tak cichutko się całują. I coś ją kolnęło w serce tak mocno, że zamknęła oczy. J. Krzysztoń, Wielbłąd.

4. Człowiek (ludzie) małego serca, o małym sercu «o kimś małodusznym, niewrażliwym, tchórzliwym»: (...) małego serca ludzie, nie powinni innych sądzić ani nikogo też żałować prócz siebie (...). W. Myśliwski, Sad.

5. Człowiek (ludzie) wielkiego serca, o wielkim sercu «o kimś wrażliwym, odważnym, chętnie pomagającym innym ludziom»: Chciał pracować, nie chciał zaszczytów. Przy wszystkich tych zaletach był człowiekiem wielkiego serca. Głęboko odczuwał potrzeby ludzkie, miał wyrozumiałość dla ludzkich słabości... MagS 5/1995.

6. Człowiek o twardym, zimnym sercu «o człowieku nieczułym na los innych ludzi»: Nie proś go nigdy o pomoc, to człowiek o zimnym sercu (...). Roz tel 1998.

7. przestarz. a. poet. Dama, pani, wybranka czyjegoś serca «czyjaś ukochana»: Długo nosiłem się z zamiarem poproszenia wybranki mojego serca o rękę. TSt 7/2000.

8. Doradzić, porozmawiać itp. od serca «doradzić, porozmawiać itp. szczerze, serdecznie»: Zdjął kurtkę, zakasał rękawy, a Henrysi doradził od serca, ażeby poszła z wnuczką gospodyni paść trzy czarno-białe krowy. Z. Żurakowska, Jutro.

9. Komuś jest, zrobiło się lekko (lżej), raźno (raźniej), ciężko, smutno itp. na sercu «ktoś jest w nastroju radosnym, wesołym albo w stanie przygnębienia, smutku itp.»: Na przełęczy poleżeliśmy jeszcze trochę w cieniu, Diego się uspokoił i osiołki wypoczęły. Było nam lżej na sercu (...). J. Bocheński, Tabu. Czujemy jego zdenerwowanie. Mimo pozorów ożywienia i nam jest ciężko na sercu i pełni jesteśmy trwogi. B. Schulz, Sanatorium.

10. Ktoś bez serca «o kimś niezdolnym do wzruszeń, pozbawionym litości, zimnym, obojętnym, bezwzględnym»: Żądała od niego pieniędzy, więc musiał kraść. On jest opętany, a ona – zimna, pusta istota bez serca. J. Brzechwa, Owoc.

11. Ktoś by serce wyjął z piersi (dla kogoś), utoczyłby krwi z serca «ktoś jest gotowy do największych poświęceń dla kogoś»: (...) on by krwi z serca utoczył, bylebyś była jego. Roz bezp 1997.

12. Lwie, mężne, nieustraszone, waleczne serce

a) «wielkie męstwo, wielka odwaga»: (...) w moich wieczornych marzeniach stawałam się coraz częściej ciemnowłosym, smukłym księciem, o orlim spojrzeniu i nieustraszonym sercu... H. Górska, Brama.

b) «o kimś dzielnym, odważnym»: Zaatakował nagle, sprężyście, z doskoku. Nie przewidział, że Marek to (...) lwie serce. R. Śliwonik, Portrety.

13. Mieć serce dla kogoś, dla czegoś «żywić sympatię do kogoś, lubić kogoś, coś, robić coś bardzo chętnie»: A nie mówią, że dla ludzi nie mam serca? Eh, ty, ty. Sam tak pewnie o mnie mówisz. Przyznaj no się. W. Myśliwski, Pałac.

14. Mieć serce z kamienia, kamienne, jak kamień, jak głaz «być nieczułym, niewrażliwym, zwłaszcza wobec cudzego nieszczęścia»: Ale panna ta serce miała kamienne; żadnego z młodzieńców pokochać nie chciała i zamiast kogo uszczęśliwić, była tylko przyczyną gniewu i zazdrości. H. Kostyrko, Klechdy.

15. Nie mieć Boga w sercu «być bezwzględnym, bezlitosnym»: Nie ma pani Boga w sercu? Przecież trzeba tym ludziom wyświadczyć ostatnią przysługę. Oni mogą nie doczekać września! J. Fabicka, Życie.

16. Oddać czemuś (całe) serce; oddać się czemuś całym sercem «poświęcić się czemuś bez reszty, zaangażować się w coś całkowicie»: Prawdziwych inteligentów oraz ludzi twórczych, oddanych całym sercem Sztuce, po prostu jakby wyssało z otoczenia. M. Musierowicz, Dziecko.

17. Oddać komuś serce «zakochać się w kimś, skierować swoją miłość ku komuś»: Bzdury, Kora się nie zakocha! Sam byłem świadkiem, jak przysięgała, że prędzej umrze, niż odda komuś serce. E. Nowacka, Może.

18. Pójść, iść za głosem serca, za porywem serca; kierować się porywem serca; być wiedzionym porywem serca

a) «pokierować się, kierować się uczuciami»: Na skutek odezw Rządu, nawołujących do szeregów armii wszystkich obywateli zdolnych do noszenia broni, zgłosili się liczni pracownicy państwowi, idąc za porywem serca w obronie Ojczyzny od najazdu wroga. Rzecz I 14/08/1920.

b) «wyjść za mąż, ożenić się z miłości»: Młodzi potomkowie królewskich rodów chcą iść za głosem serca i zapewniają, że nie będą tańczyć tak, jak im rodzice zagrają. Niedawno w Anglii książę Edward Windsor poślubił Sophię Rhys-Jones, córkę sprzedawcy opon samochodowych. Viva 4/2000.

19. Przyjaciel, przyjaciółka od serca «najserdeczniejszy przyjaciel, najserdeczniejsza przyjaciółka»: Mam przyjaciółkę „od serca”, możemy gadać godzinami o swoich największych tajemnicach i najgłębszych przeżyciach (...). A. Dodziuk, W. Kamecki, Matnia.

20. Przyjąć kogoś z otwartym, wdzięcznym sercem «przyjąć kogoś szczerze, życzliwie, serdecznie, nie żywić wobec kogoś żadnych uprzedzeń»: Trochę bałam się tego wyjazdu, ale okazuje się, że niepotrzebnie (...) kuzyni przyjęli mnie z otwartym sercem. Roz tel 1996.

21. Przypaść sobie, komuś do serca; coś przypadło komuś do serca «spodobać się komuś, wywołać w kimś uczucie sympatii, przyjaźni, miłości; coś spodobało się komuś»: Przypadliśmy sobie od razu do serca i przez długie lata byliśmy przyjaciółmi, widującymi się codziennie i mimo to mającymi sobie zawsze coś do powiedzenia. T. Kwiatkowski, Panopticum.

22. Robić coś z drżeniem serca, z bijącym sercem, z biciem serca «robić coś z niepokojem, ze wzruszeniem»: Stałem przygwożdżony ciekawością, z bijącym sercem, gotów do ucieczki za najlżejszym szmerem. B. Schulz, Sklepy. Panna Barbara z biciem serca rozejrzała się wkoło, niespokojna, czy otoczenie będzie się jej podobać. Na szczęście widok (...) usposobił ją jak najlepiej. M. Dąbrowska, Noce.

23. Serce kołacze, tłucze się, zakołatało, zaczęło bić, zabiło nadzieją, lękiem; serce zamiera z trwogi, z zachwytu itp.; serce komuś stanęło w gardle, podchodzi, skoczyło, podskoczyło komuś do gardła; ktoś czuje serce w gardle «ktoś doznaje silnych wzruszeń, przeżywa uczucie zachwytu, lęku, strachu, grozy itp.»: Kaliasowi zdawało się, że po twarzy starca przemknął uśmiech. Serce chłopca zabiło nadzieją. H. Rudnicka, Uczniowie. A jak tu polubić bulteriera, na którego widok zamiera nam ze strachu serce (...). TSt 7/2000. Na kotarze ukazały się dwa cienie. Jeden z nich był cieniem kobiety. Patrzyłem i czułem, jak serce podchodzi mi do gardła. J. Brzechwa, Opowiadania.

24. Serce komuś (o) mało nie wyskoczy (z piersi) «serce bije komuś bardzo szybko, mocno na skutek zmęczenia lub silnego wzruszenia»: Ojciec już nacisnął guzik dzwonka i serce mało nie wyskoczy mi z piersi ze strachu. Nawet wtedy, kiedy kroki, zbliżające się do drzwi z głębi mieszkania brzmią dziwnie lekko, w niczym nie przypominając człapania monstrum. J. Przybora, Oko.

25. Sercem być przy kimś, z kimś

a) «ciągle myśleć o kimś»: Niech mi wybaczy, że nie piszę do niej osobno, ale rozkaz był nagły i czasu mamy mało. Sercem jestem z nią, o czym powinna wiedzieć, bo zna mnie dobrze. J. Krzysztoń, Wielbłąd.

b) «solidaryzować się z kimś, popierać kogoś, sprzyjać komuś»: (...) całym sercem jesteśmy przy Tobie, i gdyby dobre i czułe myśli mogły pomagać, toby Ci powinno ulżyć. M. Wańkowicz, Ziele.

26. Serce się komuś ściska, kraje; serce komuś krwawi, pęka; serce kogoś boli itp. «ktoś doznaje uczucia wielkiego smutku, żalu itp.»: Starym sopociakom (...) też się serce ściska, gdy giną, jak mówią, perełki architektury. Przekrój 21/2001. Serce mi się kraje, że ma znowu iść do szpitala. WO 21/10/2000. Moje serce byłego polonisty krwawi. Tak się pomylić w interpretacji dzieła literackiego? Metr 27/03/2001.

27. Smutek, żal, przeczucie itp. ściska komuś, czyjeś serce, ściska kogoś za serce «ktoś odczuwa wielki smutek, żal, ktoś ma bardzo mocne, złe przeczucie»: Nie będę wyliczał wszystkich obrazów świeckich i „świętych”, gdyż smutek ściska moje serce na myśl, że te liche obrazy wydawały mi się cudami i one właśnie karmiły moje oko. T. Różewicz, Opowiadania.

28. Stracić, tracić serce do kogoś, do czegoś «przestać, przestawać lubić kogoś lub coś»: (...) stracił serce do zawodu wiejskiego lekarza jak ja do malarstwa. W. Karpiński, Fajka.

29. Trafić do czyjegoś serca «trafić komuś do przekonania, wzruszyć, rozczulić kogoś»: Długo jeszcze do nich przemawiał. Słuchali w skupieniu, z zainteresowaniem. Nie ma co, ten umiał gadać, trafić do rozumu i do serca. A. Filar, Kurierzy.

30. Ująć kogoś za serce (czymś) «wzruszyć kogoś (czymś), zyskać (czymś) czyjąś sympatię, życzliwość, przychylność»: Profesorze... Był Pan... miłym, niezwykle przystępnym w rozmowie i obejściu, ujmującym za serce wszystkie pacjentki i dzieci, do których należałam. Ty i Ja 7/1969.

31. W prostocie serca «prosto, zwyczajnie, szczerze, naiwnie; bez wykrętów»: (...) w prostocie serca sądziła, że ktoś jej zawsze pomoże (...). Roz bezp 1997.

32. Zajęcze serce «tchórzliwe usposobienie; tchórzostwo»: Tomek jest podszyty tchórzem. A cóż to za mężczyzna, jeżeli w nim bije zajęcze serce! H. Ożogowska, Dziewczyna.

33. Z ciężkim sercem, z bólem serca «z przykrością, z żalem, ze smutkiem»: Przywiązaliśmy się już do tego hotelu, do pokoju, do ludzi, do wszystkiego. I teraz rzucaj to. Z ciężkim sercem znosiliśmy nasze juki do garażu. A. Bobkowski, Szkice.

34. Zdjąć, zrzucić pychę z serca «przezwyciężyć pychę, przełamać się, nagiąć się do czegoś»: Przez ciasną bramę nie przejdzie wielbłąd, słoń, pyszny Goliat ani żaden nadęty olbrzym. Żeby przejść przez taką bramę, trzeba zrzucić pychę z serca, trzeba poczuć się małym, zależnym od Boga. J. Twardowski, Blisko.

35. Z dobrego, z dobroci serca, w dobroci serca «kierując się dobrocią, życzliwością, współczuciem; chętnie, przyjaźnie, życzliwie, bezinteresownie»: – Moje dziecko – szepnął zmartwiony Bogumił – spróbuj się jednak rozerwać. Przecież dla nas się tu zeszli z dobrego serca. M. Dąbrowska, Noce.

36. Zdobywca, pogromca serc «o kimś, kto łatwo zdobywa względy kobiet»: (...) był na cały powiat znanym pogromcą serc niewieścich. T. Dołęga-Mostowicz, Kariera.

37. Zdobywczyni, pogromczyni (męskich) serc «o kobiecie mającej wielkie powodzenie u mężczyzn»: Mam nadzieję, że teraz z optymizmem ocenisz swoje szanse jako przyszłej pogromczyni serc. E. Nowacka, Może.

38. Z głębi serca «bardzo mocno, szczerze, z całkowitym przekonaniem o słuszności czegoś»: Holenderski trener nie wie, co powie piłkarzom przed wyjściem na boisko. – Ale to będą słowa płynące z głębi serca – stwierdza. GW 10/06/2000.

39. Z lekkim sercem «beztrosko, z radością»: Iść do domu, umyć się, wyspać, pobyć z rodziną i pójść normalnie do pracy. Ludzie chcieli tej normalności, nikt nie strajkował z lekkim sercem. W. Kuczyński, Burza.

40. Złamać, łamać komuś serce «zawieść, zawodzić kogoś w uczuciach, unieszczęśliwić, unieszczęśliwiać, zdradzić, zdradzać kogoś»: Odtrącił ją, nawet nie wiedząc, kogo tak straszliwie obraża, komu łamie serce. T. Jurasz, Rozkosze.

41. Złote serce

a) «o bardzo dobrym, serdecznym, życzliwym usposobieniu»: (...) ma złote serce i wystarczy, żeby go ktoś o coś poprosił, a natychmiast gotów jest oddać co jego, zdjąć nawet palto i kurtkę. C. Miłosz, Dolina.

b) «o kimś bardzo dobrym, serdecznym dla ludzi»: Słyszę czasem: „Zośka złota dziewczyna”, „Złote serce”, „Ona jest taka dobra”... K. Berwińska, Con Amore.

42. Z ręką na sercu «szczerze, otwarcie»: Powiedzmy sobie z ręką na sercu, jak dokładnie przestrzegamy tej żelaznej systematyczności, której nas uczono i której na co dzień uczymy studentów? L. Korniszewski, Dziecko.

Ciężar, kamień spadł komuś z serca zob. spaść 1.

Coś chwyta (kogoś) za serce zob. chwycić 2.

Coś ciąży komuś kamieniem na sercu; coś komuś kładzie się, leży kamieniem na sercu; coś uciska kamieniem serce zob. kamień 4.

Coś leży komuś na sercu zob. leżeć 1.

Coś wryło się komuś (głęboko) w serce zob. wryć się.

Coś zostało w czyimś sercu zob. zostać 1.

Człowiek gołębiego serca, o gołębim sercu zob. gołębi 1.

Czyjeś serce drze się, rwie się w strzępy, na strzępy zob. strzęp 2.

Czytać w czyimś sercu zob. czytać 1.

Gołębie serce zob. gołębi 2.

Komuś krew ścięła się w sercu zob. krew 12.

Komuś robi się miękko koło serca zob. miękko.

Ktoś ma miękkie serce; ktoś ma serce miękkie jak wosk; ktoś (jest) (człowiekiem) miękkiego serca zob. miękki 1.

Lać komuś miód do serca, lać miód na czyjeś serce zob. miód 2.

(Mieć) serce na dłoni zob. dłoń 2.

Nosić coś w sercu zob. nosić 3.

Nosić kogoś w sercu zob. nosić 5.

Otworzyć serce przed kimś zob. otworzyć 3.

Potrzeba serca zob. potrzeba 2.

Pożeracz (damskich, niewieścich) serc zob. pożeracz 1.

Przemówić komuś do serca, przemówić do czyjegoś serca zob. przemówić 3.

Serce bije, wali jak oszalałe, (jak) młotem, jak młot zob. młot 3.

Serce jak dzwon zob. dzwon.

Serce (komuś) rośnie zob. rosnąć 3.

Serce komuś stanęło zob. stanąć 3.

Serce wyrywa się (komuś) do czegoś, do kogoś, ku czemuś, ku komuś zob. wyrwać się 1.

Wbić komuś nóż w serce, zatopić komuś nóż w sercu zob. nóż 9.

W głębi, w skrytości serca zob. duch 13.

Włożyć w coś (całe) serce, dużo serca zob. włożyć 6.

Zdjąć komuś kamień z serca zob. zdjąć 2.

Zrzucić ciężar, kamień z serca zob. zrzucić 1.